Bas van Stokkom is socioloog en auteur van meer dan twintig boeken en enkele honderden artikelen. Hij verricht onderzoek op het grensvlak van criminologie, filosofie en politieke theorie. Tot de thema’s die in zijn onderzoek aan bod komen behoren burgerschap, lokale veiligheidszorg, straf, strafklimaat, conflictbemiddeling en herstelrecht. De auteur is als research fellow verbonden aan de Faculteit der Rechtsgeleerdheid van de Radboud Universiteit te Nijmegen. b.vanstokkom@jur.ru.nl
Bas van Stokkom
Socioloog en publicist

De publieke zaak en de reproductie van beschaafd samenleven

Een achterliggend onderzoeksprogramma

Tijdens mijn afscheid van de Radboud Universiteit in September 2019 omschreef collega Jan Terpstra mijn werk als een ‘sociologie van boosheid’. Dat is een treffende typering omdat strijd en agressie vanaf mijn dissertatie over Georges Sorel – auteur van Réflexions sur la violence (1908) – leidende thematieken zijn. Bovendien hebben sociologische benaderingen van emoties altijd mijn aandacht gehad. Toch zijn andere accenten mogelijk en ligt er een impliciet programma achter mijn publicaties verscholen, een programma dat focust op de reproductie en vitalisering van de publieke zaak, de res publica die beschaafd samenleven mogelijk maakt.

Mijn eerste boekje heette Ecologisme, in 1989 verschenen in de serie Politiek Veelstromenland van de Stichting Burgerschapskunde. Ik werd in die tijd gegrepen door de groene maatschappijkritiek van socioloog Ulrich Beck en verwante auteurs die de verarming van de natuur en uitputting van natuurlijke hulpbronnen onder de aandacht brachten. Ik vond ook aansluiting bij klassieke sociologische denkers als Thorstein Veblen. In zijn Theorie van de nietsdoende klasse (1899) omschreef hij de ‘captains of industry’ van zijn tijd als roofridders: veroveraars en plunderaars die meenden hun macht, bezit en reputatie in de etalage te moeten zetten.

Maar vooral Hannah Arendt heeft als inspiratiebron gefungeerd, de filosofe die onvermoeibaar op het belang wees van een stichtende politiek: de oprichting van een politieke gemeenschap – een verbond van gelijkwaardige burgers – met als basis een grondwet die de spelregels van vreedzaam samenleven uiteenzet. Zij was beducht voor de volkswil en de macht van de meerderheid, vooral wanneer de symboliek van de eigen stam en nationalisme weerklinkt. Alleen in een politiek gestichte en samen gedeelde wereld kunnen conflicten worden gepacificeerd en kunnen mensen waardigheid en humanitas verwerven. Dat is de kern van haar res publica theorie die is opgebouwd rondom vrijheid, weerbaarheid en saamhorigheid. Die thematiek komt in het boekje De republiek der weerbaren. Burgerschap en sociaaldemocratie (1992) aan de orde. 

Hoewel de laatste decennia veel pogingen zijn gedaan een hernieuwde draai aan burgerschap en participatie te geven, waait de politieke wind uit andere hoeken. Onderwijs, zorg en andere publieke diensten staan in het teken van bedrijfsmatig werken en burgers wordt aangeleerd zich als een ondernemer en bv-ik te gedragen. Zelfpromotie en de ‘eigen keuze’-doctrine zijn heilig verklaard. Bezien door de bril van dit ieder-voor-zich liberalisme lijkt ‘zorgdragen voor wat mensen samen delen’ een achterhaald concept. Dat heeft een hoge prijs: waar vormen van sociale solidariteit vernietigd zijn, wordt de samenleving opgezadeld met sociale ontwrichting, onderling wantrouwen en een verzwakte publieke moraal.

In de 19de eeuw had het sociaalliberalisme nog een humanistische en emancipatoire boodschap: kennisachterstanden ongedaan maken, bevorderen van commitment aan de politieke gemeenschap en vergroten van gevoeligheid voor onrecht. Liberalen bewerkstelligden een ‘vreedzame revolutie’ die de weg vrij maakte voor het huidige stelsel van parlementaire democratie. Bovendien geloofden ze dat ieder mens zich zou moeten ontwikkelen en verheffen. Destijds werd dat progressief genoemd, nu moralistisch en bemoeizuchtig. Verheffen zou immers onze ‘autonome wensen’ dwarsbomen. Dit anti-paternalisme heeft een strategische inzet verkregen en fungeert tegenwoordig als a priori bescherming van eigen claims en belangen, of het nu gokken, stevig drugsgebruik, vuilspuien, exorbitant rijk worden of belastingontwijking is.

Tegen de achtergrond van deze uitverkoop van morele waarden, hebben mijn intellectuele drijfveren gestalte gekregen. Dat zijn er drie en nog altijd laat ik me daardoor leiden.

Ten eerste: het ontwikkelen van een postliberaal vrijheidsbeeld, voorbij de adolescente formule ‘zo min mogelijk dwang’. Het ligt veeleer in de rede vrijheid te verbinden met verantwoordelijk burgerschap en een terughoudende omgang met de natuur. Het publieke goed dat wij burgers allemaal delen, kan aldus worden beschermd en versterkt. In termen van rechtvaardigheid betekent dat een opwaardering van ieders zorgplichten. Dat is een belangrijke voorwaarde om het huidige kapitalisme in te tomen.

Ten tweede, een vertaalslag maken van ‘conserverende’ begrippen als gezag, sociale orde, fatsoen, ‘trustee’ en rentmeesterschap, zodanig dat ze passen in een democratische samenleving. Hoe vitaler de sociale instituties, des te minder we hoeven terug te vallen op repressieve antwoorden, variërend van hogere boetes tot hyper-beveiligde stedelijke gebieden.

Ten derde, burgerschap nieuw leven inblazen en uitzoeken hoe sociale zelfredzaamheid bevorderd kan worden. Zo zouden burgers vormen van machtsmisbruik onder de aandacht kunnen brengen. Zij zouden ook zelf problemen in de buurt kunnen aanpakken of onderlinge conflicten kunnen beslechten. Van belang is dat mensen lokale projecten op zich nemen en onderling vertrouwen opbouwen, ver weg van provocaties, schandalen en giftige campagnes in de (digitale) media. Samen problemen aanpakken met een focus op een betere toekomst verschaft sociale hoop. Herstelrechtelijke oplossingsrichtingen zijn in die context veelbelovend: het slachtoffer en de dader de ruimte geven om zich uit te spreken zodat hun motieven en achtergronden begrijpelijk worden. Verontschuldigingen en een schadevergoeding dragen er mogelijk toe bij dat het slachtoffer zijn respect en waardigheid kan hervinden.

Boeken

Een selectie uit de gepubliceerde boeken.